«نوحه‌سرایی» چگونه آغاز شد؟

ناظم نیوز: پرداخت کامل به آواها و نواهای مرتبط با ایام سوگواری شهادت حضرت سیدالشهدا در گذرگاه تاریخ به طور حتم نیازمند بررسی‌های همه جانبه ای است که انعکاس آن در گزارش‌های رسانه‌ای طبیعتاً فقط محدود به بازتاب چکیده‌ای از این اقیانوس بیکران می‌شود.

شرایطی که اگرچه در این سال‌ها به دلیل بعضی نگاه‌های تحریف یافته، غیر علمی و ممزوج با برخی دیگر از گونه‌های موسیقایی توسط بعضی از آواگران و ذاکران حسینی به سمت و سوی دیگری رفته و خوب یا بد با استقبال مخاطبان نیز مواجه شده، اما می‌تواند نمایشگر قدرت و عظمتی باشد که این نوع موسیقی‌ها به واسطه الهام از حماسه عظیم و تا ابد ماندنی عاشورا و البته نبوغ و استعداد مثال‌زدنی هنرمندان ایرانی دربرگیرنده ابعاد متنوع و جذابی هستند که گوش هر شنونده‌ای را نوازش می‌کند. و ای‌کاش تعداد بیشتری از ذاکران، نوحه خوانان و روایان موسیقایی این بخش مهم از تاریخ در خوانش آنچه به عزاداران و ارادتمندان حضرت سیدالشهدا ارائه می‌دهند، از این گنجینه گرانبها بهره مند شوند.

آنچه در سلسله گزارش‌های «نواهای محرمی به روایت مهر» پیش روی خوانندگان قرار گرفته، فقط بخشی از اقیانوس بیکران موسیقی نواحی ایران در حوزه نواها و نغمات مذهبی است که بخشی از آن با تکیه بر ملاحظات و روایت مکتوب جهانگیر نصری اشرفی از پژوهشگران و نویسندگان شناخته شده موسیقی نواحی ایران در مجموعه صوتی و پژوهشی «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» که چند سال گذشته توسط نشر «ماهور» به مدیریت محمد موسوی منتشر شده، به رشته تحریر در آمده و هم اکنون با اجازه ناشر در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد.

در ششمین روایت از این نوشتار رسانه‌ای که بخش پایانی شرح پروژه موسیقایی «موسیقی مذهبی شیعیان» به نوشته و پژوهش جهانگیر نصری اشرفی پیرامون ایام سوگواری محرم و صفر محسوب می‌شود، به سراغ «نوحه» به عنوان شکلی پرکاربرد و مهم در آثاری با درونمایه های مذهبی رفتیم که در این گزارش به صورت اجمالی به آن پرداخته می‌شود.

واکاوی یک کلیدواژه خیلی مهم در ایام سوگواری محرم و صفر

جهانگیر نصری اشرفی درباره معنای لغوی «نوحه» با استناد به تعاریف خود و تعدادی از بزرگان نوشته است: معنای لغوی نوحه، آه و ناله از سر درد و اندوه از دست دادن عزیزان است. در این رابطه مصاحب می‌نویسد: «نوحه در اصطلاح روضه و تعزیه، شعری که در سوگواری امامان خوانند. نوحه خوان کسی است که شغلش این باشد و در ایام عزا به مجالس روضه و تعزیه برود، و با خواندن نوحه به آواز موزون، مردم را به سینه زدن وا دارد. محمد معین نیز تعریف مشابهی از نوحه و نوحه خوانی به دست داده و آورده است: «شعری که در مراسم سوگواری خوانده شود (اعم از سوگواری برای کسی که تازه مرده یا برای امامان شیعه).»

وی در ادامه توضیح داده است: «نوحه به شکلی از تصانیف با درونمایه مذهبی گفته می‌شود که عموماً در ایام محرم خوانده شده و عزاداران هماهنگ با سر ضرب‌های آن به سینه زنی، زنجیر زنی و سوگواری می‌پردازند. نوحه یکی از شاخص‌ترین الحان موسیقی مذهبی شیعه به شمار می‌آید.

نوحه عموماً منطبق با ساده‌ترین تصانیف موسیقی ردیف ازنظر ملودی و چه از نظر ریتم بوده و مأخوذ و یا ملهم از این گروه از نغمات موسیقی سنتی ایرانند. تقارن متریک جملات موسیقی، توالی و تکرار مستمر جملات قرینه و یک پریود واحد، مبادله آوازی میان نوحه خوانان و عزاداران و ریتم‌های متوازن و متواتر از خصیصه‌های ساختاری و اجرایی نغمات نوحه است.

نوحه‌سرایی از کجا ظهور و بروز یافت؟

نصری اشرفی در ادامه پژوهش پیرامون سابقه نوحه سرایی نوشته است: بی شک در آغاز نوحه سرایی و مرثیه سرایی همانند دیگر جنبه‌های ذوقی حاصل از عواطف انسانی، به عنوان بخشی از بازتاب احساسات اندوهبار و آگاهانه بشر بروز یافت. عمومی ترین زمینه شکل‌گیری این احساس، بی تردید ناشی از دلتنگی هایی است که از دست دادن بستگان، عزیزان و سپس در فرآیند تکامل ذهنی جوامع اولیه، مرگ پیشوایان، قهرمانان و راهبران فکری و دینی – مذهبی بستر ساز آن بوده است. همین تعلقات عمیق روحی و معنوی موجب خلق و پیدایش ادبیات و اشعاری شد که به ادبیات «رثایی» موسوم است.

پس از وقایع سال شصتم هجری و شهادت امام حسین و یارانش، رفته رفته نوحه سرایی و مرثیه سرایی در رثای شهیدان کربلا در میان شعرای فارسی زبان از آنچنان توسعه کیفی و کمی برخوردار شد که استمرار آن موجب سنتی ریشه دار در ادبیات فارسی شد. خلق اشعار نغز و بدیع توسط شاعران ایرانی و نوحه سرایان شناخته و ناشناخته به خلق نوحه‌های ممتازی منجر شد. شواهد متاخر حاکی از آن است که اساساً بیشتر تصنیف‌های رایج در هر دوره مورد استفاده نوحه خوانان همان دوره قرار می‌گرفت. نوحه خوانان به ویژه شاعران نوحه سرا ساده‌ترین تصانیف و ترانه‌های دوران خود را اخذ و با تغییر اشعار، بر اساس آهنگ و ضرب همان تصنیف آن را در نوحه خوانی مورد استفاده قرار می‌دادند.

تشکیل یک صنف با نفوذ در جمع مجریان موسیقی مذهبی

این پژوهشگر بیان کرده که با توجه به فضای عمومی و تعصباتی که در اثر اعتقادات مذهبی جریان داشت، این گونه جابه‌جایی ها و جایگزینی‌ها موجب شد تا بسیاری از تصانیف و ترانه‌ها از خوانندگان مذهبی و مرثیه سرایان و نوحه خوانان محفوظ مانده و به نسل حاضر منتقل شود. جریان مذکور رفته رفته به شکل مکتب و روالی سازمان یافته در خدمت آموزش و گسترش تصانیف غنایی از طریق مراسم عزاداری و موسیقی مذهبی شد.

به واسطه چنین راهکارها و داد و ستدهایی، رفته رفته گروه کثیر نوحه خوان‌ها و مرثیه خوان‌ها در کشور، صنف صاحب نام و با نفوذی در جمع مجریان موسیقی مذهبی تشکیل دادند و از طریق هنر پرطرفدار خود در حفظ و اشاعه نمونه‌های خاصی از موسیقی ملی ایران مؤثر شدند.

سیری در تقسیم بندی موسیقایی نوحه‌های مذهبی

نصری اشرفی در بخش پایانی نکات خود پیرامون نوحه و نوحه سرایی می‌نویسد: نوحه‌ها بر اساس میزبان شتاب آنها و نحوه سینه زدن در میان نوحه خوانان به نوحه‌ها ی یک ضربی، دو ضربی و سه ضربی قابل تقسیم هستند.

نوحه‌هایی که از ریتم و شتاب تندتری برخوردار بوده و سینه زنان در هر جمله آن امکان بیش از دو بار سینه زدن یا زنجیرزدن را داشته باشند به نوحه‌های «جوشی»، «جوشی خوانی» و یا «شورگیری» مشهور هستند. ضمناً نوحه‌هایی که متن آنها در رثا یا وصف مصیبت هریک از امامان، اولیا و اهل بیت باشند به نام افراد مذکور نامگذاری می‌شود.

به طور مثال نوحه‌هایی چون نوحه حضرت زینب، نوحه امام، نوحه هانی، نوحه لیلا و غیره به وصف رنج‌ها و ستم‌های هریک از شخصیت‌های مذکور اختصاص دارد.