توسعۀ فردی کتابداران؛ مولّفۀ ضروری مدیریت بحران در ایام کرونا

ناظم نیوز، گروه فرهنگ و اندیشه- فائزه فرهودی*: پرواضح است که فعالیت های منابع انسانی جزء مهمی از استراتژی در سازمان هاست. چرا که سرمایه های انسانی و دارایی های فکری، مهمترین دارایی هر سازمان اند. همچنین منابع انسانی پرهزینه ترین مقوله هر سازمان محسوب می‌شوند؛ هزینه هایی مانند حقوق و دستمزد، آموزش و … . لذا توجه به نیروی انسانی و ارتقای آنها از هر نظر در هر سازمانی مساله بسیار مهمی است. در واقع با اطمینان می توان گفت اگر نیروی انسانی هر سازمانی در جهات مختلف مثل تحصیلی، فرهنگی، تعاملات و ارتباطات، اخلاقی، فردی و اجتماعی رشد کند، بخش اعظم مشکلات سازمانی حل خواهد شد؛ چرا که تصمیم گیری های سرنوشت ساز سازمانی توسط همین نیروی انسانی انجام می شود.

اغلب سازمان های پیشرو و متعالی به تدوین و اجرای نقشه راه توسعه فردی[۱] به عنوان یک استراتژیِ اثربخش، مستمر و دائم، روی آورده اند. تغییرات گسترده و چالش هایی که سازمان ها با آن مواجه هستند، لزوم ارزیابیِ عملکرد، بهبود توسعه فردی و ارتقاء آن را بیش از پیش آشکار ساخته است.

نکته قابل تامل در طراحی الگوی توسعه فردی این است که انسان موجودی غیرقابل پیش بینی و واکنش های او بعضا غافلگیر کننده است؛ لذا ورود به مباحث مربوط به رشد و توسعه انسانی و به طور کلی مباحثی که به نوعی با انسان در ارتباط است، امری بسیار دشوار، وقت گیر و پرزحمت است ولی در عین حال سرانجام کار بسیار اثرگذار، سودمند و کاربردی خواهد بود. اساسا در پروژه های مرتبط با انسان خصوصا حوزه روانشناختی، هیچ قطعیتی وجود ندارد.

به طور کلی پرداختن به مساله توسعه فردی در تمامی سازمان ها ضروری به نظر می رسد به خصوص سازمان هایی که به نوعی با کاربر و ارباب رجوع سروکار دارند که کتابخانه ها از جمله این سازمان هاست.

با توجه به شیوع کرونا در کشور، نحوه فعالیت و رویکرد کتابخانه ها نیز تغییر کرده است. این تغییر شرایط بعضا برای کاربران دشوار و گاهی غیر قابل تحمل است؛ حتی گاهی تطبیق یافتن با اوضاع فعلی برای کتابداران نیز سخت و دشوار است. به همین جهت است که بحران کرونا، سبک و رویه کاری و حتی رفتاری کتابداران را تغییر داده است. از سویی مقابله با خود بحران کرونا و مدیریت بحران کرونا در کتابخانه ها یک مساله مهم است که خود نیاز به تدبیر و تعیین رویکرد و خط مشی مناسب دارد؛ از سویی دیگر آسیب هایی که کرونا به روح و روان کتابداران وارد می‌کند و باعث ایجاد تنش و آسیب های روحی می شود مساله دیگری است که ضرورت به کارگیری راهبرد توسعه فردی را چندین برابر می کند. پرداختن به توسعه فردی همیشه و همه جا برای همه افراد مهم بوده اما در زمان کنونی و با توجه به شرایط فعلی ضرورت پرداختن به آن و اجرای آن به صورت جدی در کتابخانه ها امری غیر قابل انکار است. اگر مهارت های توسعه فردی به کتابداران آموزش داده نشود و توسعه وتعالی انسانی جدی تلقی نشود، نمی توان نسبت به جدی گرفتن الگوی مدیریت بحران کرونا در کتابخانه ها امیدوار بود؛ چرا که بحران کرونا آنقدر باعث فرسایش ذهنی و روحی شده که اگر کتابداران به ارتقای مهارت های شخصی خود اقدام نکنند در مقابل این بحران نخواهند توانست رویکرد مناسبی اتخاذ کنند، تصمیمات درست بگیرند و اقدامات شایسته را انجام دهند.

توسعه‌فردی چیست و چگونه به‌کتابداران‌کمک می‌کند علیرغم اپیدمی‌کرونا، پویا و سرزنده بمانند؟

برنامه توسعه فردی یک برنامه زمان بندی شده مکتوب در جهت رشد و توسعه افراد و در واقع یک نقشه راه است. تصویر وضعیت موجود و طراحی مسیر بین وضعیت موجود و وضعیت مطلوب به نوعی ارکان توسعه فردی را تشکیل می دهد. به اعتقاد چانگوچو (۲۰۱۳) و داونر توپرایس (۲۰۱۴)، برنامه توسعه فردی دربرگیرنده مفاهیمی چون خودارزیابی، تعیین نقاط قوت و ضعف، یادگیری انعکاسی، دریافت و به کارگیری بازخورد و انگیزه بخشی مافوق و یا منتور است. شناسایی نیازهای یادگیری، برنامه‌ریزی فعالیت هایی برای توسعه شایستگی‌ها و رصد بازخوردهای حاصل از ارتقای توانمندی های افراد، شاکله یک برنامه توسعه فردی است. این برنامه به معنی پذیرفتن سهم موثر و مهم فرد در یادگیری و پرورش قابلیت هایش از طریق فرآیندی شامل ارزیابی، عکس العمل و انجام اقدامات اصلاحی است (لله‌گانی، ۱۳۹۹).

توسعه فردی منابع انسانی بر ابعاد توانایی، کمک، مشوق، ارزیابی و اعتبار عملکرد سازمانی تاثیر دارد و به طور کلی توسعه فردی نیروی انسانی به عنوان یکی از شاهرگ های بقا و شکوفایی کارمندان سازمان، نقش کلیدی در عملکرد سازمان به خصوص در شرایط بحرانی دارد (تذکری و همکاران، ۱۳۹۹).

مدیریت بحران کرونا در کتابخانه ها:

مدیریت بحران سازمانی به عنوان فرایندی نظام‌یافته است که طی این فرآیند سازمان تلاش می‌کند بحران‌های بالقوه را شناسایی و پیش‌بینی کند. سپس در مقابل آنها اقدامات پیشگیرانه انجام دهد تا اثر آن را به حداقل برساند. برای اجرای این فرآیند باید مشخص شود که بحران در چه مرحله از عمر خود قرار دارد تا بتوان نسبت به اقدامات پیشگیرانه و یا هر اقدام مناسب، تصمیم درستی اتخاذ کرد و روش‌های صحیحی به اجرا آورد. الگوی مدیریت بحران در کتابخانه‌ها، زمینه مناسبی برای درک مفاهیم مرتبط با بحران های کلیه فعالیتها و رویکرد سیستماتیک برای مدیریت آنها در کتابخانه فراهم میآورد. استقرار سیستم مدیریت بحران، کتابخانه ها را جهت بهبود کارایی و اثربخشی عملکرد فرآیندها، میزان دستیابی به اهداف، الزامات قانونی، تعهدات ایمنی و سلامت شغلی یاری میدهد. به اعتبار موضوع، بحران‌ها در اشکال مختلف سیاسی، فرهنگی، بهداشتی و اجتماعی ظهور می‌یابند. مساله اصلی که در مطالعات بحران‌ها با آنها مواجهیم، مدیریت صحیح آنهاست.

سه عامل اصلی در جریان مدیریت بومی بحران در کتابخانه های مورد پژوهش دخالت داردکه عامل اول مدیریت بحران برون سازمانی است که شاخص های بومی آن به ترتیب اولویت، توجه به ارزش های مذهبی، اخلاقی و اجتماعی و روحیه امدادرسانی، تشریک مساعی و همکاری بین کارمندان(بعد فردی)، استفاده از روش های انگیزشی جهت مقابله با بی‌انگیزگی و بی‌رغبتی کارمندان، استفاده از نظرات همه کارمندان در تصمیم گیری های کلی و جزئی سازمان و استقبال از انتقادات و پیشنهادات آنان(بعد فرصت‌های انگیزشی) است. آنچه ملموس است این که در جامعه ایران بیش از هر چیز ارزش های مذهبی و اخلاقی و استفاده از روش‌های انگیزشی در اجرای مدیریت بحران در سازمان ها بایستی در نظر گرفته شود (فرهودی، ۱۳۹۶). همان گونه که ملاحظه می شود در تمامی شاخص های مربوط به مدیریت بحران برون سازمانی، نقش کتابداران و مهارت ها و توانمندی های آنها بسیار موثر است؛ به عبارت دیگر اگر کتابداران به موازات بحران هایی که کتابخانه را در گیر می‌کند، به توسعه مهارت های فردی خود نپردازند، نمی توانند از عهده مدیریت بحران برآیند.

دومین عامل مدیریت بحران، مدیریت بحران در محیط عملیات برون سازمانی است که شاخص های بودجه بندی، ارتباطات سازمانی و تکنولوژی اطلاعات در این دسته بندی قرار می‌گیرند. یادگیری فناوری های جدید و جذب بودجه و مهارت های مربوط به آن و نیز برقراری ارتباطات مثبت سازمانی چه با سایر سازمان ها چه در داخل سازمان از جمله مهارت هایی است که نیاز به توسعه و ارتقاء دارد که در سایه آموزش و یادگیری- که یکی از مهمترین مولفه های توسعه فردی است- انجام می گیرد. لذا در این مرحله از مدیریت بحران نیز لازم است کتابداران به بحث توسعه فردی خود به صورت جدی نگاه کنند. سومین عامل در جریان مدیریت بحران، مدیریت بحران درون سازمانی است که شاخص های بومی آن، توسعه کمی و کیفی تحصیلات تکمیلی، به اشتراک گذاری دانش و انتشار کتاب و مجلات علمی(بعد مدیریتی) است. همان گونه که نتایج پژوهش ها نشان می دهد، بحران هایی در سازمان ها وجود دارد که پنهان هستند و از این بابت بیشتر مورد غفلت واقع می شوند از جمله اختلالات روانشناختی که در طولانی مدت در اثر کرونا ایجاد می شود که معمولا کمتر از آسیب های جسمی و فیزیکی کرونا قابل رویت است؛ بنابراین کم اهمیت‌تر تلقی می شود؛ علیرغم اینکه خسارات و صدمات ناشی از آن به شدت بر تمامی جوانب و فعالیت های کتابخانه اثرگذار است. لذا اگر کتابداران به بحث روان خود در جریان بحران کرونا نپردازند و از کنار این مساله به سادگی عبور کنند، در آینده‌ای نه چندان دور آسیب‌های روحی ناشی از کرونا به آنها اجازه انجام فعالیت‌های روزمره کتابخانه را نخواهد داد؛ چه رسد به مدیریت و کنترل بحران کرونا در طولانی مدت! لذا جهت مدیریت بحران کرونا و کاهش صدمات ناشی از آن در فعالیت های کتابخانه، ضروری است کتابداران به توسعه فردی خود در زمینه مسائل روانشناختی نیز توجه ویژه داشته باشند.

نتیجه گیری:

با توجه به مطالب بیان شده می توان گفت در تمام مراحل مدیریت بحران سازمانی (درون‌سازمانی، محیط عملیات برون‌سازمانی و برون‌سازمانی) در کتابخانه‌ها، نقش توسعه فردی کتابداران غیرقابل انکار است. با توجه به شیوع گسترده کرونا که تمام ابعاد جامعه را تحت الشعاع قرار داده، کتابخانه ها نیز مورد هجمه آسیب های ناشی از این ویروس هستند و ضروری است الگوی مدیریت بحران ویژه کرونا در کتابخانه ها به کارگیری شود. نکته حائز اهمیت آن است که علاوه بر تمامی شاخص هایی که در سه مرحله مدیریت بحران باید بدان توجه شود، به مؤلفه توسعه فردی و افزایش و ارتقای مهارت های فردی کتابداران باید به صورت ویژه پرداخته شود؛ چرا که تمام تصمیم گیری های مهم در بزنگاه ها و شرایط بحرانی، توسط کتابداران و مدیران کتابخانه ها اتخاذ می شود؛ لذا آماده بودن آنها از هر نظر مخصوصا از نظر روحی و روانی و نیز توجه به فرآیند یادگیری آنها و بحث آموزش مطابق با ویژگی‌های روانشناختیِ کتابداران مساله بسیار مهمی است که نباید از نظر دور بماند. در واقع در بین تمام مشکلات وسیع و قابل لمسی که کرونا ایجاد کرده از جمله مشکلات اقتصادی، شایسته نیست مساله آسیب های روحی ناشی از آن و نیز توسعه مهارت های فردی مورد غفلت واقع شود و به نوعی در بین مسائل اقتصادی گم شود! لذا در جریان اجرایی کردن مدیریت بحران کرونا در کتابخانه ها باید به صورت همه جانبه به آسیب های ناشی از کرونا مخصوصا آسیب های پنهان که اغلب از نظر دور می ماند و نیز به بحث توسعه فردی در جریان مدیریت بحران کرونا توجه نمود.

*دکترای علم اطلاعات و دانش شناسی؛ مدیر عامل موسسه مدیریت دانش فارابی

[۱] – Individual Development Plan (IDP)

کد خبر 5303741