بناهای تاریخی گیلان در سایه‌سار ویرانی

 ردپای تاریخ در گیلان مهجور مانده است. کسی نیست که نداند، آواز پرندگان حوالی اسپی مزگت، غزلی اندوهبار است که بر این گنجینه ارزشمند می‌نشیند. و نمی‌شود در ساغریسازان رشت قدم زد و حمام حاجی را دید و برای باقی‌مانده نقش و نگار نشسته بر کاشی‌های نصفه و نیمه سردرش آه نکشید. راستی کاشی‌های رنگین حمام مریان تالش کجاست؟ چه کسی می‌تواند تنهایی غم انگیز فانوس دریایی پیر انزلی را در محاصره ساختمان‌های بلند و همچنین گرند هتل رو به فروپاشی این شهر ساحلی را ببیند و غمگین نباشد. راستی چه کسانی صدای نفس‌های به شماره افتاده همه قلعه‌ها، پل‌ها، گورستان‌های تاریخی و بناهایی که تازیانه گذشت روزگار و طمع و بی مبالاتی انسان‌ها بر آنها فرود آمده را نمی‌شنوند.

بی تردید گیلان، سرزمین جنگل‌های باستانی هیرکانی، بر تن سبز خویش رد پایی تماشایی از تاریخ دارد. رد پایی که غریب مانده و به مرور محو می‌شود. شناسایی بیش از ۱۵۰۰ محوطه باستانی در گیلان و شهرت جهانی بعضی از آثار به جامانده از پیشینیان در این خطه روایتی روشن از میراثی ارزشمند است اما این گنجینه گرانبها تا چه اندازه پاس داشته می‌شود؟

ضرورت حفاظت از بناهای تاریخی

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان در این باره اظهار کرد: استان گیلان به لحاظ بهره‌مندی از میراث تاریخی گسترده و وجود بافت تاریخی در شش شهرستان و همچنین محوطه‌های متنوع تاریخی که با برنامه‌ریزی‌های معاونت میراث فرهنگی تعداد قریب به اتفاق آنها در فهرست آثار ملی کشور نیز به ثبت رسیده، از ظرفیت قابل توجهی برخوردار است که نیاز است با حمایت‌های گسترده در حفاظت و ساماندهی آن اقدامات لازم انجام پذیرد.

و البته روز ۱۸ خرداد امسال خبر تشکیل نخستین انجمن میراث فرهنگی کشور به ریاست استاندار گیلان متعاقب ابلاغ دستور وزرای کشور و میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی انتشار یافت. ولی جهانی در این باره نیز گفت: این انجمن، نهادی ملی- فرهنگی، شبه دولتی و غیرانتفاعی بوده که به استناد اساس‌نامه وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تحت نظارت این وزارت‌خانه بر حسب ضرورت و به تشخیص در مراکز استان‌ها، شهرستان‌ها، شهرها، بخش‌ها، دهستان‌ها و روستاهای کشور به نام محل مورد نظر تشکیل می‌شود.

جهانی همچنین یادآور شد: این انجمن برای نخستین بار در استان گیلان و با حمایت‌های استاندار تشکیل شده و در گام‌های بعدی در شهرستان‌ها، بخش‌ها، دهستان‌ها و روستاها تشکیل خواهد شد.

وی اضافه کرد: از جمله اهداف تشکیل این انجمن‌ها، آگاهی‌بخشی و ترغیب جامعه به حفظ ارزش‌های میراث‌فرهنگی، جلب مشارکت‌های عمومی، همکاری با مراجع ذی‌صلاح برای برخورد با متخلفان، بررسی و ارائه مشاوره فرهنگی و اجتماعی به منظور اجرای مطلوب برنامه‌ها، پیشنهاد راهکارهای عملی برای جلوگیری از هرگونه اقدام غیرقانونی در زمینه حفاری‌های غیرمجاز، همکاری با کارشناسان متخصص، ایجاد ارتباط میان دستگاه‌های اجرایی و انجام سایر امور مرتبط با حوزه‌های تخصصی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است.

و اما در این موضوع که متولیان مربوط با حوزه میراث فرهنگی استان همانند کنشگران این عرصه، رسانه‌ها و علاقمندان به میراث فرهنگی بر اهمیت حفاظت از آثار میراثی تاکید دارند، تردیدی وجود ندارد اما آنچه پیش روی ما قرار دارد حاکی از این است که وضعیت نگهداری و مرمت این آثار تا کنون مناسب نبوده است.

اوضاع اسفبار نگهداری از آثار تاریخی

«روناک روشن» معمار و مرمت‌گر در گفتگو با خبرنگار ناظم نیوز وضعیت نگهداری آثار تاریخی در گیلان را اسفبار و نگران کننده دانست و اظهار کرد: پیش رفتن در مسیر کنونی چشم انداز روشنی در پی ندارد و بدون انجام اقدامی مؤثر، هر چند اندک نمی‌توان به بهبود اوضاع و احوال آثار تاریخی در گیلان امیدوار بود.

وی اضافه کرد: در واقع نیاز است تا با شناخت کافی، برنامه ریزی منسجم و رویکردی بسیار عمیق‌تر از آنچه که در حال حاضر با آن مواجه هستیم، پیش برویم.

روشن با تاکید بر این موضوع که نمی‌توان نگاهی سطحی به مقوله بسیار وسیع آثار تاریخی در گیلان داشت، افزود: وقتی صحبت از آثار تاریخی به میان می‌آید به صورت پیش فرض افکار متوجه شهرهایی چون شیراز، اصفهان و تبریز می‌شود اما در این میان گیلان با داشتن بناهای تاریخی ارزشمند نادیده گرفته می‌شود.

وی ادامه داد: واقعیت این است اگر در همین مسیر رو به زوال باقی بمانیم زمانی فرا می‌رسد که تنها تصاویری از باقیمانده آثار موجود برایمان برجا می‌ماند؛ ولی با همه این احوال باید امیدوار باشیم تا تلاش‌های مؤثری برای بهبود اوضاع، شکل بگیرد و دست کم گام‌هایی کوچک در این مسیر به سمت جلو برداشته شود.

روشن در ادامه از وضعیت نابسامان قلعه لیسار در تالش به عنوان نمونه یاد کرد و گفت: تالش یک منطقه تاریخی ارزشمند هم از لحاظ مردم‌شناسی و فرهنگی و هم از نظر ابنیه تاریخی محسوب می‌شود.

وی با بیان اینکه درباره قلعه تاریخی لیسار باید گفت مسیری برای دسترسی به این قلعه از سوی اداره میراث ایجاد شده اما وقتی وارد این قلعه چند طبقه می‌شویم، می‌بینیم که ورودی آن با آجر و بندکشی روشن و ناهمگون با باقیمانده آجرهای این اثر به بدترین شکل ممکن مرمت شده و مابقی این بنای بسیار ارزشمند نیز به حال خود رها شده و حتی آب انبار آن از زباله انباشته است، ادامه داد: در واقع این سایت تاریخی بدون انجام کاوش و تلاش برای یافتن رگه‌های تاریخی، بدون نگهبان و محافظ به حال خود رها شده است.

معمار و مرمت‌گر بناهای تاریخی در ادامه یادآور شد: مشکل اینجا است که معیارهای ارزش مادی را بر اساس نفت و طلا و دلار می‌سنجیم و از یاد برده‌ایم که آنچه از گذشتگان برایمان باقی مانده سرمایه‌ای بسیار ارزشمند است. در واقع بناهای تاریخی، جدا از ارزش معنوی دارای ارزش مادی بسیار هستند که البته ما گویا هیچ گونه خلاقیت و هوشی برای نگهداری و بهره مند شدن از آن نداریم.

راهکارها

روشن سخن گفتن و تبیین ارزش‌های مادی و معنوی آثار و برانگیختن حساسیت متولیان ذی‌ربط نسبت به اهمیت موضوع را نخست گام در مسیر حفظ آثار تاریخی برشمرد و ادامه داد: لازم به ذکر است که این مبحث در پیوست مطالبه گری جای می‌گیرد و می‌تواند جریان را به سمتی هدایت کند که برنامه ریزی مناسب و اختصاص بودجه مطلوب را در پی داشته باشد.

وی اضافه کرد: به عنوان مثال وقتی از مهجور ماندن قلعه لیسار و نابسامانی آن صحبت کنیم و مردم از متولیان مربوطه در این باره سوال بپرسند، دیگر اقدامات به طراحی یک سایت و قرار دادن چند عکس محدود نشده و ممکن است با ایجاد حساسیت بیشتر تیم قوی‌تر و اعتبار بیشتری به آن تخصیص داده شود.

معمار و مرمت گر آثار تاریخی افزود: لیسار تالش بسیار مورد بی توجهی تاریخدان‌ها، کاوشگران و متولیان میراث فرهنگی قرار گرفته و البته دامنه این بی توجهی به نمایندگان مجلس، شوراهای اسلامی شهر و روستا و حتی مردم گسترش می‌یابد.

این کارشناس به اهمیت نقش فضاهای آکادمیک در بهبود اوضاع نگهداری از آثار تاریخی اشاره کرد و گفت: دانشگاهیان می‌توانند فشار بیشتری روی نهادها و سازمان‌هایی چون نظام مهندسی، میراث فرهنگی و شهرداری‌ها داشته باشند تا مطالبه‌گری موثرتری پدید آید و ضرورت وجود متولی کارآمد احساس شود.

مهجور ماندن بافت‌های تاریخی

روشن با بیان اینکه وقتی از بافت تاریخی سخن می‌گوئیم منظور تک بناها نیستند بلکه هدف پیوستگی فرهنگ، مردم و زیست انسان‌ها است، تصریح کرد: این درهم تنیدگی سرمایه‌ای است که سال‌ها مورد بی لطفی از سوی میراث فرهنگی، سیستم آموزشی، محیط‌های دانشگاهی، نظام مهندسی و شهرداری‌ها قرار گرفته به عنوان مثال در رشت روند تخریب بافت‌های تاریخی از اواخر دهه هفتاد که چرخه ساخت و سازها سرعت گرفت بیشتر شده است.

وی بناها و بافت‌های تاریخی جدا از اینکه به نوعی ظرفیت گردشگری محسوب می‌شوند، یکی از مهم‌ترین سرمایه‌های شهرها بعنوان کیفیت زندگی و الگو هستند. از یاد نباید برد که خودِ کیفیت زندگی یک نوع سرمایه است و به ایجاد رضایت در مردم شهر می‌انجامد. اما متأسفانه مشاهدات و آمار به ویژه در ۱۰ تا ۱۵ سال اخیر به ما نشان می‌دهند که اداره میراث فرهنگی کمترین اقدامات را در قبال آثار تاریخی داشته است.

روشن با اشاره به اینکه شکل گیری رویکرد صحیح از سوی اداره کل میراث فرهنگی منوط به شناخت لازم نسبت به موضوع و دسته بندی اولویت‌ها است، یادآور شد: برنامه‌ریزی و سرمایه گذاری، گام‌های بعدی این روند است.

وی به صحبت‌های انجام شده در مورد سرمایه گذاری بخش خصوصی، اضافه کرد: دولتی و یا خصوصی بودن سرمایه گذاری خود موضوعی مجزا است و باید در نظر داشت که در پیوست موارد مذکور تیم مطالعاتی، طراحی، اجرا، کنترل و نظارت نیز باید مد نظر قرار گیرد که متأسفانه کم‌ترین حالت ممکن این توجه‌ها در گیلان نسبت به آثار تاریخی رخ داده است.

روشن افزود: شاید علت کم توجهی به آثار تاریخی در استان گیلان این باشد که بستر اجتماعی جریان را به سمت و سوی مناسبی هدایت نکرده و یا شناخت و اولویت بندی‌ها جابجا شده‌اند.

ضرورت وجود مشارکت جدی

روشن با بیان اینکه امروز بافت‌های تاریخی شهری ما در کم رنگ ترین حالت ممکن قرار دارد و کم لطفی‌های بسیار متوجه آن بوده است، تاکید کرد: جدایی بین فضاهای معماری آکادمیک، شهرسازی، مرمت و سازمان میراث فرهنگی در گیلان به وضوح مشهود است.

وی با تأکید بر اینکه کم لطفی شهرداری‌ها نسبت به بافت تاریخی و کم کاری‌های نظام مهندسی در این عرصه از جمله مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد، ادامه داد: واقعیت این است که در این خصوص شخص یا فرد نمی‌تواند موجب بهبود اوضاع شود و باید به مجموعه‌ای از عقبه، نهادها، سازمان‌ها و ارگان‌های ذی‌ربط، متوسل شویم.